زمان: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰

استاد: سرکار خانم زهرا مؤمنی (مسئول آموزش سطح سه و استاد حوزه )

سرفصل‌های نشست علمی:

دومین جلسه نشست علمی با موضوع « بررسی مصارف خمس ارباح مکاسب در فقه امامیه » از سلسله نشستهای علمی با عنوان خمس ارباح مکاسب از دیدگاه امامیه با حضور خانم زهرا مؤمنی به صورت مجازی و آنلاین در سامانه lms2 جهت بهره بری اساتید و طلاب برگزار گردید.

استاد در ابتدای جلسه بیان داشتند: هرگاه اسلام یک بودجه‌ای را برای حکومت اسلامی پیش بینی کرده، بلافاصله موارد مصرف آن بودجه، چنان دقیق برنامه‌ریزی شده است که با اجرا درست آن می‌توان به بهترین وجه اهداف اسلام را در مورد آن بودجه تحقق بخشید که در مورد حکم مالی خمس هم، خداوند در همان آیه‌ای که حکم وجوب خمس را اعلان کرده، بلافاصله موارد مصرف آن را هم بیان نموده است؛«وَ اعْلمُواَْ أنَّما غنِمْتُم من شىَءَ فأن ََلِِلََِّه خُمُسهَُ وَ لِلرَّسُولَِ وَ لِذِى الْقُرْبىَ وَ الْیتامى وَ الْمساکِینَِ وَ ابْنَِ السَّبِیلَِ إِن کُنتُمَْ ءامنتُم بِالِلََِّه؛ «بدانید هر گونه غنیمتى به دست آورید، خمس آن براى خدا، و براى پیامبر و براى ذى القربى و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان [از آن ها] است، اگر به خدا ایمان آورده‌اید.(سوره انفال، آیه ۴۱) .

با استناد به آیه موارد مصرف خمس شش گروه الله، رسول، ذى القربى، یتامی، مساکین و ابن سبیل؛ می باشند که جهت تبیین بحث به مصادیق هر گروه پرداختند:

در آَیه خَمس مَنظور اَز اَلله، خَداوند یَکتا، آَفرینده وَ مَالک تَمام هَستی مَی بَاشد.

در مصداق ذی القربی در میان مسلمانان اختلاف شده است، علمای اهل سنّت در مصداق ذی القربی با هم اختلاف نظر دارند و بیشتر آن ها همه خویشاوندان نسبی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم را مصداق ذی القربی می دانند. (رازى، مفاتیح الغیب ، ج ۱۵ ، ص ۴۸۶)

علمای شیعه، امام معصوم که قائم مقام و جانشین پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم است و قرابت نسبی نزدیکی هم با پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم دارد را مصداق ذی القربی می‌دانند برای اثبات ادعای خود به قرآن، سنّت و اجماع استدلال کرده اند.

در روایات و احادیث زیادی از ائمه معصوم علیهم السلام مصداق ذی القربی را امام معصوم علیه السلام معرفی کرده است:

«سُلَیْمِ بْنِ قَیْسِ قَالَِ سَمعْتُِ أَمیرَِ الْمُؤْمنینَِ علیه السلام یَقُولُِ نَحْنُِ وَِ اللَّهِ الَّذینَِ عَنَى اللَّهُِ بذی الْقُرْبَى…»؛ «سلیم بن قیس گفت که شنیدم از امیر المومنین امام علی علیه السلام که می فرمودند: ما به خدا قسم کسانی هستیم که منظور خداوند از ذی القربی است» (حرّ عاملى، ج ۹ ، ص ۵۱۱ ، ح ۱۲۶)

در بین علمای شیعه امامیه قول به این که مصداق ذی القربی در آیه خمس، ائمه معصوم علیهم السلام هستند شهرت زیادی دارد بلکه در این باره می توان گفت که علمای شیعه امامیه اجماع دارند. (حلی، حسن بن مطهر، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، پیشین، ص ۳۴۹)

مصداق «یتامی» یعنی کسی که در سن کودکی پدر خود را از دست داده باشد. (قرشى، قاموس قرآن، ج ۷ ، ص ۲۵۹)؛ (طباطبایی، المیزان، ج ۹ ، ص ۱۱۸)

مصداق «مساکین» کسی که ضروریات زندگی خود را نداشته باشد به معنای درمانده می باشد.( مصطفوى، التحقیق، ج ۵ ، ص ۱۶)

مصداق «ابن سبیل» مسافرى است که هزینه سفرش به پایان رسیده و در راه مانده است… (مصطفوى، حسن، تفسیر روشن، ج ۹ ، ص ۳۵)

در آیه خمس، این سه مصداق به ترتیب ضعف و محدودیّت و احتیاجات آن ها و هم چنین رعایت آن ها از نظر اولویّت نیاز به کمک ذکر شده است.

عموم فقهاى اهل سنّت و مفسران آنها معتقدند که بنابر ظاهر آیه، مصداق یتیم، مسکین و ابن سبیل، تعمیم دارد و شامل همه مسلمانان می شود ولی با این حال که قایل به تعمیم در این مسئله شده اند اما با قایل شدن به این که، این حکم مختص به مسلمانان است نه غیر مسلمانان در حقیقت قایل به یک نوع تخصیص در آیه شده اند.

از نظر علمای شیعه امامیّه عموم یتیم، مسکین و ابن سبیل در آیه خمس به وسیله سنّت تخصیص خورده است و بنابر روایات و احادیث، علمای شیعه امامیّه اعتقاد دارند این سه مصداق مربوط به نزدیکان نسبی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم است نه عموم مسلمانان؛ که در این باره به قرآن، سنّت و اجماع عملی و قولی استدلال کرده اند، (شریف مرتضى ، الانتصار، ص ۲)که استاد محترم ادله مذکور را برشمردند. از جمله روایتی از امام صادق علیه السلام که در مورد سخن خداوند در آیه خمس فرمودند: «… وَ الْیَتَامَى یَتَامَى آلِْ الرَّسُولِْ وَْ الْمَسَاکِینُ…»… و در الْیَتَامَى منظور یتیم های خاندان رسول هستند و الْمَسَاکِین و أَبْنَاءُ السَّبِیل از ایشان خاندان رسول است..»؛ (مکارم، تفسیر نمونه، ج ۷ ، ص ۱۷)

در ادامه به نظرات علمای شیعه در مورد خویشان نسبی پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله» نیز پرداخته شد.

همچنین در باب مصرف خمس در زمان غیبت کبری امام زمان عجل االله بیان کردند: در زمانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم و ائمه معصوم علیهم السلام حضور داشتند چون خودشان والی و سرپرست خمس بودند، خمس تحت نظارت ایشان و بر طبق بودجه بندی خداوند و مطابق آن چه صلاح اسلام و مسلمین می دانستند، به مصرف می رسید و در زمان غیبت صغری هم به خاطر وجود وکلای خاص حضرت مشکلی در این باره وجود نداشت چرا که وکلای خاص امام یا خمس را مستقیماً به امام می دادند یا این که در هر چه امام اذن می دادند مصرف می کردند؛

ولی با شروع غیبت کبری به دلیل عدم حضور امام و یا وکلای خاصی که از طرف امام منصوب باشند، با توجه به اینکه نص صریحی در این که خمس را باید چگونه مصرف کرد وجود نداشته، و علما و فقها از آیه خمس و روایات و احادیث وارده در این مورد، برداشت های مختلفی داشته اند و مسلم اوضاع سیاسی و اجتماعی حاکم در هر دوره ای بر فتوای علما در چگونگی مصرف خمس تأثیر زیادی گذاشته است که نظرات علما و فقها در مورد چگونگی مصرف خمس در دوران غیبت کبری را بررسی نمودند تا نظریه درست در این مورد انتخاب و اثبات شود.

از جمله نظرات برخی علما که بدون استناد به روایتی قایل شدند که خمس اموال باید به دریا ریخته شود.

برخی دیگر از علما معتقد بودند که از باب استحباب نه وجوب می توان خمس را میان ذریه پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم و فقرا شیعه توزیع کرد. (مجلسى اول، لوامع صاحبقرانی، ج ۵ ف ص ۵۹۱).

بزرگ ترین عالم شیعی بعد از گذران دوران اولیه غیبت کبری شیخ مفید( ۳۳۸ – ۴۱۳ ه. ق) است که بنابر جایگاه علمی ایشان، فتوای ایشان در مورد چگونگی مصرف خمس ارباح مکاسب می تواند حایز اهمیت ویژه ای باشد؛ شیخ مفید بنابر اوضاع سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه اسلامی و نظرات علمای قبل از خود، نظر علمایی که خمس را به دو قسمت کلی تقسیم کرده بودند را بنابر ظاهر قرآن به صواب نزدیکتر دانست و فتوا ایشان به این که: نیمی از خمس حق اصناف سه گانه آل رسول است زمینه را برای دادن نیمی از خمس به یتیم ها و مسکین ها و در راه ماندگان آل رسول فراهم نمود، و در مورد نیم دیگر خمس که حق امام عجل الله تعالی فرجه الشریف است قایل شد که چون نیمی از خمس حق و ملک امام غایب است پس باید با سپردن این حق به ثقه، این حق حفظ شود و به این وسیله، ملک امام به دست ایشان برسد. (شیخ مفید، المقنعه، ص ۲۷۷ .)

بعد از شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی این نظر را تقویت نمودند.

بنابر فتاوای علما در مورد مصرف خمس از زمان غیبت کبری تا به حال می توان چنین استفاده کرد که اکثر علما به نوعی قایل به این بوده اند که: خمس ملک شخصی امام و سادات است و بر اساس همین دیدگاه، در مورد چگونگی مصرف خمس فتوا داده اند.

از جمله آیه الله مکارم شیرازى فرمودند: «خمس حق مالی است و این حق در اموالِ مخصوصی بالاصاله برای خدا و رسول او و ائمه معصوم:که از اهل بیت پیامبرند و بنی هاشم ثابت است.(مکارم شیرازى، ناصر، انوار الفقاهه )کتاب خمس و انفال (، ج ۲ ، ص ۵).

از نظر آیه الله مکارم شیرازى(حفظه الله) در حال حاضر چون ولی فقیه که در رأس حکومت اسلامی قرار دارد به عنوان حاکم، دارای شؤون سیاسی و اقتصادی است احتیاط بلکه وجوب پرداخت همه خمس به مراجع تقلید یا وکلای ایشان و یا اذن از ایشان در صرف خمس می باشد، البته تا هنگامی که اوضاع به همین منوال باشد.

از آن چه گفته شد چنین برداشت می شود که چگونگی مصرف خمس در طول غیبت کبری سیر تکاملی داشته است و در حال حاضر در مراحل پایانی خود می باشد و ان شاء الله با وجود ولایت فقیه در رأس نظام اسلامی، حکم خمس آن جایگاهی که در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم داشته است را دوباره باز خواهد یافت و مسلم است که به دست گرفتن تمام شؤون دینی مسلمانان به معنای اخصّ آن، توسط ولایت فقیه برکات و نتایج بی شماری را به همراه دارد که یکی از نتایج مهم آن تبدیل شدن خمس ارباح مکاسب به یک مالیات عمومی است، که خود تبدیل خمس ارباح مکاسب به مالیات عمومی و برنامه ریزی کارشناسانه در این باره، می تواند نتایج زیادی را به نفع اسلام و مسلمین در پی داشته باشد.

در خاتمه ارائه، استاد محترم با توجه به پرداختن به مسئله خمس به عنوان یکی از اصول اعتقادی واجب مسلمین؛ پژوهش و مطالعه در این اصل مهم را امری لازم و ضروری دانستند.