زمان: ۲۸ مهر ۱۴۰۰

استاد:حجت الاسلام والمسلمین غلامحسین کمیلی (مدیریت مدرسه تخصصی قرآن و عترت)

سرفصل‌های نشست علمی:

چکیده مطالب:

جلسه نشست علمی با موضوع «تبیین واژه وحدت با استناد به آیات قرآن» با حضور استاد ارجمند حجت الاسلام والمسلمین غلامحسین کمیلی به صورت مجازی و آنلاین در سامانه lms2 جهت بهره بری اساتید و طلاب برگزار گردید.

استاد در ابتدای جلسه به تبیین واژه وحدت و نمونه‌ای از کاربردهای آن اشاره کردند و برای مطالعه و آشنایی بیشتر با این واژه و کاربردهای لغوی آن مراجعه به کتب (نثر طوبی و دایره المعارف لغات قران کریم، گردآوری علامه شعبانی و استاد محمد قریب) را پیشنهاد کردند.

در ادامه بیان کردند در کتب مختلف لغت در این باره توضیحات مفصلی داده شده است به عنوان نمونه خلیل بن احمد فراهیدی در کتاب العین می‌فرمایند: «الوحده هو منفرده لذی لا انیس معه» و یا صاحب ابن عباس در کتاب المحیط الغه می‌گوید: «الوحده عن اراد» در بعضی از فرهنگ‌های لغت وحدت به معنای همبستگی قوم اتحاد و انسجام به کار رفته است چنانکه می‌گویند وحدت القوم یعنی اتحاد و همبستگی ملت و مردم.

ایشان اذعان داشتند آنچه مورد بحث و نگاه ما در این جلسه می‌باشد وحدت به معنای اتحاد و همبستگی امت اسلامی و همکاری در مشترکات است به گونه‌ای که همه مسلمانان و بلکه همه موحدان صف واحدی در ضد شرک و کفر و نفاق تشکیل داده و به عبودیت خالق هستی و یگانه عالم روی آورده و در راستای اطاعت آن ذات مقدس بر محور تعالی آسمانی و وحیانی گرد هم بیایند با هم متحد و منسجم و یکپارچه و ید واحد شوند و زمینه ساز رشد مادی و معنوی جامعه و بلکه بشریت باشند و با گفت‌وگوهای سازنده و عالمانه همراه با ادب و متانت مباحث اختلافی را بررسی نموده و در مقابل  دشمنان توحید و اسلام صف واحدی را داشته باشند این نکته‌ای است که محور بحث و گفت و گوی ما در واژه وحدت خواهد بود.

در قرآن کریم آیات گوناگونی می‌توان مستند قرارداد که دعوت به وحدت و اتحاد و انسجام موحدان مسلمان و مومنان در برابر جباران و مستشراق جهانی دارد در این دسته از آیات گاه از مشتقات واژه وحدت و گاه از دیگر واژه ها همانند حبل الله کلمه سوی سبقت الله و نیز از دیگر ساختارهای کلامی استفاده شده که برخی از آیات به اندازه و فرصتی که داریم به توفیق الهی اشاره خواهیم کرد.

آیه اول، سوره مبارکه بقره آیه ۲۱۳:«کَانَ النَّاسُ أُمَّهً وَاحِدَهً» است از این بخش آن استفاده می‌کنیم که بشر در ابتدا امت واحد بوده است و اصل اولیه همین است که همه بشریت و همه انسانها بر محور فطرت توحیدی که  سوره روم آیه ۳۰:« فِطْرَ‌تَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ‌ النَّاسَ عَلَیهَا» که همگان بر محور فطرت توحیدی با هم باشند متحد و منسجم و یکپارچه و اختلاف و نزاعی در بین نباشد ولی به خاطر عوامل گوناگون این اختلاف ورود پیدا می‌کنند و ورود پیدا کرده است و خداوند متعال برای هدایت بشر و سوق دادن آنها به همان وحدت و یکپارچگی اولیه پیامبرانی را یکی پس از دیگری مبعوث به رسالت نموده است راغب اصفهانی در کتاب ارزشمند مفردات خود درباره واژه امت می‌گوید معنای هر جماعتی گرفته شده است که رابطه و وحدت در میان آنها باشد خواه این وحدت و رابطه دینی باشد یا به لحاظ زمان و مکان امثال اینها باشد به سخن دیگر هر چیزی اشیا به آن زمینه گردد و پیوند بخورد امت واحد است از این آیه می‌توان وحدت اتحاد و انسجام و یکپارچگی امت اسلامی را و حتی موحدان عالم را استفاده و بهره برداری کرد.

آیه دوم، سوره مبارکه نساء آیه ۱: «الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَهٍ ».در این آیه خداوند متعال همه انسانها را و همه مردم را مخاطب قرار داده و می‌فرماید:« یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَهٍ» که این آیه هم می‌توانند مستند موضوع مورد بحث ما باشد و به نوعی اشاره دارد به ریشه وحدت اجتماعی بشریت و انسانها.

 آیه سوم، سوره مبارکه آل عمران آیه ۱۰۳:«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا» همچنین آیه ۱۰۵از همین سوره، که در نهی از تفرقه و پراکندگی است آنجا که می‌فرماید:«وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَیِّنَاتُ  وَأُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ» آیه ۱۰۳ اشاره دارد به چنگ زدن بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا و آیه ۱۰۵ که اشاره دارد و نهی از تفرقه و اختلاف و پراکندگی دارد و در پایان آیه تهدید می‌کند هر چند که در این آیه کلمه وحدت نیست؛ اما از آیاتی است که مفهوم و محتوایش ناظر بر همین موضوع است وحدت انسجام و یکپارچگی امت اسلامی است که مورد بحث ما می‌‌باشد حال درباره اینکه حبل الله چیست و چه مصادیقی دارد در منابع روایی و تفاسیر ما و قرآنی ما بر اساس روایاتی که رسیده است مصادیق گوناگونی مطرح شده است برخی حبل الله را به پیامبر اکرم ۹تفسیر کرده‌اند و برخی به قرآن کریم و برخی به سنت نبوی و برخی به اهل بیت عصمت و طهارت اشاره کرده‌اند که همه اینها می‌تواند از مصادیق حبل الله باشد.

آیه چهارم، سوره مبارکه انعام آیه ۱۵۹:«إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَکَانُوا شِیَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْءٍ» با عباراتی دیگر؛ به نوعی دعوت به وحدت و انسجام و اتحاد نهی از تفرقه و گسستگی و تشدد است. آنجا که می‌فرماید تو را با آنها که دین خویش را فرقه فرقه و دسته دسته کرده‌اند، کاری نیست؛ یعنی در واقع اینها به نوعی از تو بیگانه هستند و از تو و آموزه‌های دینی تو فاصله گرفته‌اند، کار آنها با خداست و خداوند آنها را به کارهایی که انجام می‌دادند آگاه می‌کند که که ذیل آیه تهدید نسبت به مسیر تفرقه و اختلاف افکنی برمی‌دارد.

آیه پنجم و ششم، سوره مبارکه شورا آیه ۱۳ و ۱۴:«شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیه کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ»؛«وَ ماتَفَرَّقُوا إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ» در بخشی از آیه سیزدهم می‌خوانیم دین را به پا دارید و از تفرقه بپرهیزید از این دعا استفاده می‌شود که ما مأمور به اقامه دین و پرهیز از تفرقه و اختلاف افکنی هستیم در واقع اختلاف افکنی بی‌جا و بی‌مورد این مانعی برای اقامه دین است اگر بخواهد دین الهی اقامه شود باید بر اساس آموزه‌های قرآن،  آموزه‌های وحیانی، سیره و سنت پیامبر اکرم۹و اهل بیت ۷باشد همچنین از آیه چهاردهم می‌توان استفاده کرد که برخی آگاهانه به خاطر اغراض و مقاصد شومی که دارند هواهای نفسانی که دارند دنبال تفرقه افکنی هستند یعنی سود و منفعت خودشان و آباد سازی دنیای خود را نیز در تفرقه افکنی و از هم پاشیدن وحدت، اتحاد و انسجام و یکپارچگی امت اسلامی و دوستان و محبان اهل بیت می‌دانند که با درجه‌های مختلف همراه است به نوعی نشانگر علم و آگاهی است.

آیه هفتم، سوره مبارکه انبیا آیه ۹۲ و ۹۳: «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً وَ حِدَهً وَأَنَاْ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ*وَتَقَطَّعُواْ أَمْرَهُم بَیْنَهُمْ کُلٌّ إِلَیْنَا رَجِعُونَ‏»؛ خداوند متعال می‌فرماید: در اینجا هم واژه امت و هم واژه واحده به کار رفته است از این دو آیه هم نیز می‌توان استفاده کرد که انسانها امتی واحده هستند که باید با پیروی از پیامبر الهی قاعدتاً یک دین داشته باشند ولی متأسفانه مردم دین را در میان خود قطعه‌قطعه کردند و هر کدام بخشی از آن را گرفتند و بخشی را رها کردند از این آیه کریمه می‌‌توان باید استفاده کنیم که در مشترکات تلاش کنیم و موارد اختلاف را با موازین اغیار الهی و با منطق عالمانه و خردمندانه بررسی کنیم همین طور که ملاحظه می‌کنید آیه ۹۳ هم به گونه‌ای تهدید دارد که راجعون یعنی همگی به سوی ما برمی‌گردید و به حساب آنها خواهیم رسید در اسم شیعه اهل بیت هستند ولی در عمل خلاف آموزه‌های خداوند و پیامبر و اهل بیت عصمت و طهارت هستند این آیاتی که اشاره شد درباره موضوع وحدت بود.

آیاتی دیگری که در این‌باره برای امر پژوهش طلاب پیشنهاد می‌شود: آیه ۲ سوره مائده :« «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ »یکی از مصادیق برّ و تقوا که باید همه ما در این راستا تلاش کنیم و اتحاد انسجام و یکپارچگی امت اسلامی است یکی از مصادیق اثم و عدوان تفرقه و کارهایی است که استکبار را صهیونیست جهانی را خوشحال می‌کند.

آیه بعدی که می‌توان با آن مراجعه نمود آیه ۱۳۸ سوره بقره:« صِبْغَهَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَهً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ» این آیه نیز کاری که رنگ خدایی دارد وحدت و انسجام از مصادیق صِبْغَهَ الله می‌تواند باشد.

در آیه ۱۴۶  سوره نساء می‌خوانیم:«إِلَّا الَّذِینَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ» در این آیه اشاره دارد به اصلاح گری و دنبال تفرقه افکنی و دسیسه گری نباشیم. پیروان مکتب اهل بیت را بیشتر جذب دین کنیم.

در سوره حجرات آیه۹:«وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَ » در این سوره اشاره دارد به این که وقتی راه وجود دارد برای اصلاح گری نباید مضایقه کرد و در همین سوره آیه ۱۰:« إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ  وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» اشاره به این دارد که ما نباید با رفتار و عملکرد ما رفتار و کردارمان به گونه‌ای رفتار کنیم که که اگر فرد یا جماعتی جذب مکتب اهل بیت شوند آنها را برانیم و اینها را ترک کنیم و آنها را دور کنیم و کاری کنیم که دشمنان امت اسلام خوشحال شوند و آنها به اهداف پوچ و باطل خود نزدیک شوند و در هر حال موضوع وحدت اتحاد انسجام به قدری با اهمیت است و به قدری قرآن کریم و آموزه‌های وحیانی در این مورد بحث کرده است در دیگر ادیان توحیدی هم می‌‌خواهد که با هم متحد شوید و با هم در موضوع عبودیت حق تعالی متحد شویم.

آیه ۶۴ سوره آل عمران:« قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَهٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلَا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ  فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ»؛ آنجا که خدای متعال می‌فرمایند:«قل یا اهل کتاب» ببینید اینجا مخاطب اهل کتاب است که ما با اهل کتاب هم در بعضی از موضوعات هم سعی کنیم مشترک باشیم و همگام باشیم، مسلمان با مسلمان، شیعه اهل بیت با شیعه اهل بیت، اهل کتاب به سوی کلمه‌ای که بین شما و بین ادیان دیگر یکسان است، در مورد قضیه‌های که با هم مشترک هستیم وحدت داشته باشیم اتحاد داشته باشیم منسجم باشیم و در مقابل دشمنان توحید و در مقابل دشمنان عبودیت خدا بایستیم ما این نقاط مشترک را داریم مشترک با هم باشیم و در این نقاط مشترک با هم باشیم و موارد اختلافی را با گفتگو و و بحث و مناظره‌های علمی حل کنیم.

استاد در خاتمه به نمونه‌هایی از راهکارها برای دستیابی به وحدت امت اسلامی با توجه به قرآن اشاره نمودند:

راهکار اول: پذیرش حکمیت قرآن و بهره‌وری عالمانه و دقیق از این گوهر گرانبها، ما مسلمانان شیعه و سنی همه باید عالمان و فرهیختگان تلاش کنیم که جامعه و امت اسلامی به این سمت و سو هدایت شود که پذیرش حکمیت قرآن نهادینه شود و بهره‌وری و استفاده عالمانه و دقیق و به دور از تفسیر به رأی، گوهر گرانبها عملی شود سوره اسراء آیه ۹:«إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا کَبِیرًا» و سوره نساء آیه ۵۹:« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ  فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ  ذَلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلًا» اگر به قرآن مراجعه کنیم روش آن این است که که به روشی که بهتر است برخورد کن و کسانی که مسلمان کشی می‌کنند چطور می‌خواهند پاسخ دهند ما در طول تاریخ مدارکی داریم که مسلمان نبودند که با یک برخورد درست از ناحیه مسلمانان و یا عالمان دینی مسلمان شده‌اند و جذب مکتب اهل بیت شده اند همچنین در سوره مومنون آیه ۹۶:« ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَصِفُونَ» در اینجا مخاطب مشرکین هستند و حتی برخورد با مشترکین نیز باید سنجیده باشد و دفع حداقلی باشد و جذب حداکثری باشد شاهد مثال روایات در این زمینه زیاد است که به عنوان

نمونه به چند مورد اشاره می‌کنیم این روایت از (وسایل الشیعه جلد ۲۱ صفحه ۳۳ )از پیامبر اکرم۹   نقل شده است که:« قالَ رَسُولُ ۹عَلَیْکُمْ بِالقُرآنِ فَاِنَّهُ الشِّفاءُ النافِعُ، وَ الدَّواءُ الْمُبارَکُ وَ عِصْمَهٌ لِمَنْ تَمَسَّکَ بِهِ، وَ نَجاهٌ لِمَنْ تَبِعَهُ»  مبارک بر شما باد بر قرآن شفاء نافذ و داروی مبارک است و رفاقتی است که انسان به قرآن چنگ بزند و نجات است برای کسانی که از قرآن تبعیت کنند حال آن کسی که تبعیت می‌کند از قرآن یک فرد باشد یا یک جامعه یک امت باشد در هر حال یکی از راهکارهای دستیابی به وحدت امت اسلامی از نگاه قران پذیرش حکمیت قرآن است وظیفه حوزه‌های علمیه و مراکز علمی جهان اسلام در این باره وظیفه سنگینی دارند.

راهکار دوم: که می‌توان به آن اشاره کرد بهره‌گیری از آموزه‌های پیامبر اکرم و سلم۹و اهل بیت ایشان است عموم مسلمانان مدعی این هستند که عشق و محبت به آنان دارند مسلمانان چه شیعه چه سنی صرف نظر از آن گروه اندکی که تعصب و کینه توز و دشمن اهل بیت هستند اما بسیاری از اهل سنت ابراز مهر و محبت نسبت به پیامبر و اهل بیت۷ دارند؛ بنابراین یکی از راهکارها برای دستیابی به زمینه سازی و هموار کردن مسیر با کتابهای و مقاله‌ها کارهای هنری ارزشمند برای بهره گیری از آموزه های پیامبر اکرم ۹ اهل بیت۷ ایشان یکی از این روایات حدیث ثقلین که بین شیعه و سنی متواتر است که فرمودند:«إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا أَلَا هذا عَذْبٌ فُراتٌ فَاشْرَبُوا وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ فَاجْتَنِبُوا؛» (وسایل الشیعه جلد هفتم صفحه سی و چهارم)

راهکار سوم: همکاری در مشترکات و برخورد عالمانه و خردمندانه در اختلافات است که اشاره کردیم که قرآن همه را به وحدت و توحید و عبودیت الهی فراخواندن.

راهکار چهارم: همکاری بر اساس اصول انسانی و زندگی مسالمت آمیز می‌باشد که در سوره ممتحنه آیه ۸ می‌خوانیم:«لَا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَلَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ  إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ» این آیه کریمه به قول برخی از مفسران (کتاب المیزان جلد ۱۹ صفحه ۳۹۹) اشاره دارد که رعایت عدالت درباره کافران که عداوت ریشه‌ای با مسلمانان ندارد چه رسد به مسلمانان.

در واقع این آیه می‌فرماید باید نسبت به آنان عدالت رعایت شود که به نوعی می‌توان گفت این آیات اشاره دارد به اصل حمایت از مظلوم از مظلوم.

در عهد نامه امام علی«علیه السلام» به مالک اشتر امام به مالک می‌فرمایند مردم دو نوع هستند یا اینها برادر دینی تو هستن و یا اینکه مثل تو انسان هستند و انسان از این جهت که انسان است حقوقی دارد.

در نتیجه از مباحث بیان شده می‌توان اذعان داشت که قرآن کریم آیات متنوع و در قالب واژگان و ساختار گوناگون دعوت به وحدت و اتحاد و انسجام اسلامی دارد و به اجتماع موحدان پرهیز از تفرقه و تشدد توصیه می‌کند، ما در نماز عباراتی داریم که مثل ایاک نعبد و ایاک نستعین، سوره بقره آیه ۴۳ «وَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَآتُوا الزَّکَاهَ وَارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ» که از جمع خارج نشو و داخل اجتماع باش و نماز جماعت بخوان،  حقیقتاً این شعائر دینی را داریم که اینها به نوعی مسلمانان را به وحدت و اتحاد انسجام تشویق می‌کند و یا همین قبله که در موقع نماز باید رو به کعبه باشیم و مسلمانان به دنبال این هستند که جهت قبله را پیدا بکنند و این یک رمزی است برای وحدت بین مسلمانان و احیای خاطرات توحیدی، همچنین در قرآن اشاره شده که تالیف قلوب به عنوان نعمت اشاره شده است و نهایت سعی و تلاش بر حفظ این نعمت باید انجام شود.

نکته بعدی در بحث نتیجه گیری جدای از آموزه های قرآن کریم که  اشاره شد؛ سیره پیامبر اکرم ۹و اهل بیت۷ است، که نشانگر اهتمام آن عزیزان به جذب حداکثری و دفع حداقلی بوده است. از قول راویان بیان شده کسانی به امام حسین۷ و امام حسن ۷ دشنام می‌دادند و طرز برخورد با ایشان طوری بود که آن شخص می‌گفت کاش زمین دهن باز کند و من را ببلعد.  همچنین سیره امام علی علیه السلام که می‌فرمایند ما یک روز جنگ را به تاخیر نمی‌انداختم مگر اینکه برخی افراد جذب شوند یا عده‌ای هدایت شوند و همچنین روایات فراوانی در بحث وحدت بین مسلمین و نهی از تفرقه و دشمنی نیز داریم، سخن آخر اینکه دشمنان ما در عصر حاضر یعنی استکبار و صهیونیسم جهانی و مزدوران در کشورهای اسلامی هستند که تفرقه افکنی می‌کنند و دلسوز امت اسلام نیستند، باید مسلمانان مشکلات را در درون خود با گفتگوهای عادلانه و همراه متانت بکاهند و با رفتار و عملکرد درست با آموزه‌های قرآن در عزت و شکوه امت اسلامی افزوده شود.