زمان: ۲۴ مهر ۱۴۰۰

استاد: سرکار خانم زهرا مومنی (مسئول آموزش سطح سه و استاد حوزه)

سرفصل‌های نشست علمی:

چکیده مطالب:

سومین جلسه نشست علمی با موضوع «بررسی نظریه های مطرح شده در مسئله خمس از نظر امامیه» از سلسله نشستهای علمی با عنوان خمس ارباح مکاسب از دیدگاه امامیه با حضور خانم زهرا مؤمنی به صورت مجازی و آنلاین در سامانه lms2 جهت بهره بری اساتید و طلاب برگزار گردید.

استاد در ابتدای جلسه خلاصه‌ای از مباحث جلسات پیشین را برای تقریب ذهن مخاطبان به مبحث بیان داشتند؛ اینکه جلسه اول در مورد تعریف مفاهیم خمس و اثبات حکم خمس ارباح مکاسب مباحثی بیان نموده و در جلسه دوم تاریخچه مصرف خمس از اول غیبت کبری تاکنون تبیین شد و فتوای علماو حوزه مصرف خمس بیان گردید.

در این جلسه بیان داشتند از ابتدای غیبت کبری تاکنون چهار نوع نگرش نسبت به مسئله خمس، مطرح شده، که این چهار نوع نگرش بدین قرارند:

الف( نیمی از خمس ملک شخصی امام و نیم دیگر آن ملک شخصی سادات است.

ب( همه خمس ملک شخصی امام است.

ج( همه خمس ملک مقام ولایت امام است.

د( نیمی از خمس ملک ولایت امام و نیم دیگر آن ملک عناوین سادات است.

الف)دلایل نظریه اول: نیمی از خمس ملک شخصی امام و نیم دیگر آن ملک شخصی سادات است.

الف: لام ملکیت در آیه خمس: « وَ اعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شىَ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبىَ‏ وَ الْیَتَامَى‏ وَ الْمَسَاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ». برسرگروه اول الله و رسول ذی القربی لام اختصاص امده است. پس  اینها به نیمی از خمس ملکیت و سلطنت شخصی دارند و سه گروه دیگر الیتامی و المساکین و ابن سبیل هم نیز عطف به گروه اول شده است.

ب: روایات:« بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَ الْحَدِیثَ قَالَ… فَأَمَّا الْخُمُسُ فَیُقْسَمُ عَلَى سِتَّهِ أَسْهُمٍ سَهْمٌ لِلَّهِ»( حرّ عاملى،  ج‏۹، ص۵۱۵، ح ۱۲۶۰۸٫) خمس شش سهم دارد: سهمی برای خدا، سهمی برای رسول و سهمی برای ذی القربی و سهمی برای یتامی و سهمی برای مساکین و سهمی برای ابن سبیل، پس آن چه برای خدا است پس برای رسول خدا است پس نصف خمس فقط مال اوست و نصف دیگر برای یتامی و مساکین و ابن سبیل از آل محمد است.

نقد نظریه اول: اگر لام ملکیت و سلطنت شخصی باشد، باید قائل شد که این «لام» در مورد خداوند هم دلالت بر ملکیّت شخصی می‌کند، در حالی که خداوند بی‌نیاز از احتیاج به چنین اموال شخصی است همان طور که رسول و ذی القربی هم برای اداره زندگی شخصی خود به اموال زیادی همانند پادشاهان احتیاج ندارند و همچنین سایر پیامبران گفتندکه در برابر هدایت مردم هیچ مزد و پاداش دنیوی نمی‌خواهند. اگر نیمی از خمس ملک شخصی پیامبر«ص» و ذی القربی باشد، باید خمسی که در دست ایشان به جامانده باشد بعد از وفاتشان، میان وارثان ایشان تقسیم شود در حالی که احادیث رسیده در این مورد، عکس این قضیه را ثابت می‌کند.

ب)دلایل نظریه دوم: «همه خمس ملک شخصی امام است»:

در مورد چگونگی مصرف خمس سه نوع نظر به وجود آمد:  الف) همه خمس را باید در زمین دفن کرد. ب) همه خمس را باید در دریا انداخت. ج) همه خمس را باید به ثقه داد تا به دست امام برسد.

همه دلایل ملکیت شخصی امام بر نیمی از خمس که در نظریه قبلی مطرح شد در این نظریه هم صدق می‌کند ( لام ملکیت در آیه خمس و روایات) اما بنابر آن که در آیه خمس «لام ملکیت و اختصاص» بر سر سه گروه دوم مصرف خمس نیامده است. این اصناف سه گانه از مهم ترین موارد مصرف خمس هستند.

الف) در زمان حضور ائمه «ع»  همه خمس به ایشان تحویل داده می شده است و هیچ کسی قایل نیست که فقط نیمی از خمس تحت اختیار امام بوده است پس همه خمس ملک شخصی امام است

ب) «أَبِی بَصِیرٍ أَنَّهُمْ قَالُوا لَهُ مَا حَقُّ الْإِمَامِ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ قَالَ الْفَیْ‏ءُ وَ الْأَنْفَالُ وَ الْخُمُسُ…؛ (حرّ عاملى،  ج‏۹، ص۵۳۵، ح ۱۲۶۵۷). ابی بصیر گفت که آنها گفتند به او [امام] که حق امام چیست؟ امام فرمودند: فیء و انفال و خمس…»

ج) معاف کردن خمس از شیعیان توسط امامان معصوم. پس خمس ملک امام است و اگر نیمی از خمس ملک سادات باشد چگونه امکان داشته است که امام بتواند کسانی را از پرداخت همه خمس معاف کند (همان، ص۵۴۵، ح ۱۲۶۸۰).

نقد نظریه دوم: نمی‌توان به خاطر نبودن «لام» با وجود عطف نتیجه گرفت که سه گروه دوم فقط مصرف خمس هستند و هیچ گونه ملکیتی برای ایشان ثابت نیست، چرا که چنین نظری به جز این که با قواعد ناسازگار است، می‌توان با شاهدی از قرآن، آن را نقض کرد، خداوند در آیه اول سوره انفال می‌فرماید: «یَسْئلُونَکَ عَنِ الْأَنفَالِ قُلِ الْأَنفَالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ…؛ با وجود نیامدن لام بر سر رسول.عطف خوردن رسول به  انفال به خدا.

ج)دلایل نظریه سوم: «همه خمس ملک مقام ولایت امام است»

این لام ملکیت و اختصاص است. پس رسول و ذی القربی، جانشینان بر حق خداوند بر روی زمین هستند و ایشان به عنوان والی مردم دارای هزینه‌های زیاد برای انجام وظایف ولایتی‌شان می‌باشند بعد از وفات ایشان به جانشین و قائم مقام ایشان که ائمه معصوم «ع» هستند، به طور متناوب در مدت ولایتشان بر مردم اختصاص می‌یابد؛ و ملکیت و سلطنت ایشان هم بر خمس، شخصی نیست بلکه خمس، حق و ملک ولایت و سرپرستی ایشان بر مردم به عنوان جانشین خدا بر روی زمین است. و گروه دوم مصرف کنندگان خمس هستند.

نقد نظریه سوم: همان اشکالاتی که بر نظریه قبلی وارد است بر این نظریه هم وارد می باشد و به جز آن باید گفت که: اگر اصناف سه گانه در آیه خمس به عنوان “مهم‌ترین” مصرف مطرح شده‌اند چند سوال مطرح میشه:

آیا این نظر با این که ایشان قائل به این هستند که همه خمس ملک ولایت امام است و باید در وظایف ولایتی امام مصرف شود سازگار است؟

آیا در مقام ولایت امام، مهم ترین مسئله، بر طرف کردن احتیاج سادات است یا حفظ و ترویج دین؟

آیا اصلا بدون ترویج دین و شریعت اسلام و شعائر آن و بدون بر پایی سنن خاتم النبیّن، مسئله خمس به مرحله اجرا در نمی‌آید؟

آیا اگر منظور خدا بیان مهم‌ترین مصارف خمس بود شایسته‌تر نبود که در ابتدا ترویج دین و شریعت را بیان می‌داشت؟

د) دلایل نظریه چهارم: «نیمی از خمس ملک مقام ولایت امام و نیم دیگر آن ملک عناوین سادات است»:«لام ملکیت» وارد شده است و بر گروه دوم عطف شده است و ملکیت آنان شخصی نیست. مسلم این ملکیت بر خمس و سلطنت بر آن در این آیه طولی است یعنی این ملکیت اول راجع به الله بعد رسول و بعد ذی القربى است، و در حال حاضر این ملکیت برای امام زمان عج می‌باشد چرا که امام براساس ولایتش، وظایفی مشخصی دارد که واضح است این وظایف به هزینه‌های زیادی احتیاج دارد و قرار دادن نیمی از خمس برای انجام این وظایف بسیار درست است.

«وجه الاماره» بودن خمس:

نظریه جدید در مسئله خمس به جز این که جمع بین روایات مربوط به مصرف خمس است با روایتی که از خمس به عنوان «وجه الماره» یاد کرده است، هماهنگی کامل دارد، این روایت، خمس را چنین معرفی می‌کند: « عَلِیٍّ قَالَ وَ أَمَّا مَا جَاءَ فِی الْقُرْآنِ مِنْ ذِکْرِ مَعَایِشِ الْخَلْقِ وَ أَسْبَابِهَا فَقَدْ أَعْلَمَنَا سُبْحَانَهُ ذَلِکَ مِنْ خَمْسَهِ أَوْجُهٍ…فَأَمَّا وَجْهُ الْإِمَارَهِ فَقَوْلُهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ…؛ (حرّ عاملى،  ج ۹، ص۴۹۰، ح ۱۲۵۵۷). امام علی«ع» فرمودند: از آن چه در بیان معایش مردم و اسباب آن در قرآن آمده است به تحقیق ما می‌دانیم آن بر پنج وجه است: … و اما وجه الاماره پس در سخن خدا است که “اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ…” »

«وجه الاماره» به معنای اموالی است که رئیس یک نظام به وسیله آن اهداف امارت و حکومت خود را به پیش می‌برد و خداوند ولایت تام بر همه خمس را برای والی و رهبر حقیقی مردم قرار داده است تا ایشان به وسیله آن بتواند وظایف ولایتی خود را به نحو احسن انجام بدهد و بر اساس مصلحت اسلام و مسلمین آن را به مصرف برساند، البته خداوند خود یک نوع بودجه بندی برای خمس قرار داده که اصل در مصرف خمس همان بودجه بندی اولیه است. همچنین اختیاراتی نیز در اختیار ایشان قرارداده است مثل اینکه وجوب خمس را از برخی افراد بنا بر مصلحت بردارد خمس را برای مبارزه با تهدیدات به کارببرد. اگر نیمی از خمس برای رفع احتیاجات سادات کافی نبود، از بقیه خمس برای رفع احتیاجات آنان استفاده کند.

در خاتمه ارائه، استاد محترم با توجه به پرداختن به مسئله خمس به عنوان یکی از اصول اعتقادی واجب مسلمین؛ پژوهش و مطالعه در این اصل مهم را امری لازم و ضروری دانستند.

برای دانلود فایل اینجا کلیک کنید.