زمان: ۲۳ اسفند ۱۴۰۰

استاد: سرکار خانم حسین پور

سرفصل‌های نشست علمی:

نشست علمی «مفهوم شناسی واژه جوان در آیات قرآن و نهج البلاغه» از سلسله نشستهای واژه‌های قرآن محور با حضور خانم سمیه حسین‌پور به صورت حضوری و مجازی و آنلاین در سامانه lms2 جهت بهره بری اساتید و طلاب برگزار گردید.

استاد نخست بیان نمودند که در زبان فارسی واژه جوان برای یک محدوده سنی خاصی به کار می‌رود و معادل آن در زبان عربی واژه‌هایی از قبیل: غلام؛ فتی، شباب، بُنَّی  استفاده می‌شود. مراجعه به متن قرآن و نهج البلاغه به صراحت موارد کاربرد هر یک را مشخص می‌نماید که در متن ذیل سعی بر توضیح مختصر هر یک از موارد کاربرد می‌باشد.

قبل از ورود به مبحث اصلی لازم به ذکر است که گفته شود که ملاحظه آیات، خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج البلاغه نشانگر این امر است که بیشتر به خصلت‌ها و شاخصه‌های جوانی پرداخته‌اند و در قرآن از جهت ارائه مصادیق عالی کار شده است که البته بررسی تخصصی هر یک می‌تواند عنوان تألیفات متعدد باشد.

واژه غلام

در قاموس قرآن و مفردات واژه «غلام» را به معنی جوانی که تازه سبیلش روئیده، آورده است. ^{(قاموس قرآن،ج۵، ص۱۱۹)}

در تفسیر المیزان و نمونه ذیل آیه «قالَ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لی‏ غُلامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَ امْرَأَتی‏ عاقِرٌ قالَ کَذلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ ما یَشاءُ »، «گفت: «پروردگارا، چگونه مرا فرزندى خواهد بود؟ در حالى که پیرىِ من بالا گرفته است و زنم «نازا» ست! [فرشته‏] گفت: « [کار پروردگار] چنین است. خدا هر چه بخواهد مى‏کند.» (آل عمران/۴۰) واژه غلام  را به معنی فرزند آورده است. ^{(‏ترجمه تفسیر المیزان، ج۳، ص۲۷۷) (تفسیر نمونه، ج۲، ص ۵۳۶)}

همچنین  ذیل آیه «وَ جاءَتْ سَیَّارَهٌ فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ فَأَدْلى‏ دَلْوَهُ قالَ یا بُشْرى‏ هذا غُلامٌ وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَهً وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِما یَعْمَلُونَ »، «و کاروانى آمد. پس آب‏آور خود را فرستادند. و دلوش را انداخت. گفت: «مژده! این یک پسر است!» و او را چون کالایى پنهان داشتند. و خدا به آنچه مى‏کردند دانا بود ». (یوسف/۱۹) در تفسیر نمونه و المیزان به کودک و پسر بچه معنی کرده‌اند.

در پایان نیز در آیه « قالَتْ أَنَّى یَکُونُ لی‏ غُلامٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنی‏ بَشَرٌ وَ لَمْ أَکُ بَغِیًّا »، « گفت: «چگونه مرا پسرى باشد با آنکه دست بشرى به من نرسیده و بدکار نبوده‏ام؟». (مریم/۲۰) واژه غلام را به معنی پسر آورده است.

واژه فتی

واژه «فتی» به معنی نوجوانى و طراوت جوانى آمده است. ^{(ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج‏۳، ص۱۴)} البته در کتاب فقه اللغه آن را به جوان و شاخصه‌های آن معنی کرده است. ^{(فقه اللغه و سرّ العربیه، ص ۱۲۵)}

در آیات متعددی از قرآن واژه فتی و مشتقات آن من جمله آیات یوسف/۳۰ و ۶۲، نساء/۲۵و ۱۲۷، نور/۳۳، کهف۱۰ و ۱۳، صافات/۱۱، نمل۳۲) به کاربرده شده است.

یکی از آیاتی که در قرآن عیناً واژه «فتی» را به کار برده است آیه « قالُوا سَمِعْنا فَتًى یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهیمُ »، « گفتند: «شنیدیم جوانى، از آنها [به بدى‏] یاد مى‏کرد که به او ابراهیم گفته مى‏شود ». (انبیاء/۶۰) در این آیه منظور جوانی به نام ابراهیم است^{(رک: طباطبایی، محمد حسین، ج۱۴، ص۴۲۳)} که ایشان در سن جوانی تمام ویژگی‌هاى جوانمردان از قبیل شجاعت، شهامت، صراحت و قاطعیت در وجودش جمع بود. ^{(رک: مکارم شیرازی، ناصر، ج۱۳، ص۴۳۶)}

همچنین در سوره یوسف در آیات متعددی از قبیل ۲۳ ـ ۲۴ ـ ۳۰ـ ۳۲ـ ۳۳ـ ۳۴ از جوان و جوانی حضرت یوسف به عنوان مصداقی از مصادیق جوانان نمونه اشاره شده است. که به حیا، خداپرستی، مشورت، هدایت به راه راست اشاره دارد.

از دیگر مصادیق جوانان برتر در قرآن می‌توان به وجود حضرت موسی در طول دوره جوان‌اش اشاره کرده من جمله آیه ۶۰ ـ ۶۲ ـ سوره کهف که از واژه فتاه استفاده کرده است.

واژه شاب

در تفسیر آیه « … وَشَبَابَکَ وَنَشَاطَکَ وَغِنَاکَ وَأَنْ تَطْلُبَ بِهِ الْآخِرَهَ» (قصص/۷۷ ) به مفهوم واژه شباب یعنی جوانی اشاره کرده و به ویژگی‌های جوان پرداخته.

حضرت على(علیه السلام) در نکوهش زمان و پیر و جوان می‌فرمایند: «وَ اعْلَمُوا -رَحِمَکُمُ اللَّهُ-  …  فَتَاهُمْ عَارِمٌ، وَ شَائِبُهُمْ آثِمٌ، وَ عَالِمُهُمْ مُنَافِقٌ، وَ [فَارِئُهُمْ] قَارِنُهُمْ مُمَاذِقٌ؛ لَا یُعَظِّمُ صَغِیرُهُمْ کَبِیرَهُمْ …»، «بدانید خدا شما را بیامرزد! شما در زمانى به سر مى‌برید که جوانشان بدخو و پیرشان گنهکار. عالمشان دورو, قارىشان سود خودجو، نه خردشان سالمند را حرمت نهد, و نه توانگرشان مستمند را کمک دهد …». ^{(ترجمه نهج البلاغه، ص۸۴۶، خطبه ۲۳۳)}

در باب راه‌های پندپذیری آن حضرت درباره کسانی که از نعمت جوانی بهره صحیح و کافی نبرده‌اند می‌فرماید: «لَمْ یَمْهَدُوا فِی سَلَامَهِ الْأَبْدَانِ وَ لَمْ یَعْتَبِرُوا فِی أُنُفِ الْأَوَانِ فَهَلْ یَنْتَظِرُ أَهْلُ بَضَاضَهِ الشَّبَابِ إِلَّا حَوَانِیَ الْهَرَم»، «آنها در ایام سلامت بدن سرمایه‌ای مهیا نکردند و در اولین فرصت‌های زندگی درس عبرتی نگرفتند، آیا کسی که جوان است جز پیری انتظار دارد». ^{(ترجمه نهج البلاغه، ص۲۳۸، خطبه۸۳)}

واژه بُنَیَّ

یکی از واژه‌هایی که شاید بتوان گفت در ردیف مفهوم جوان در زبان فارسی قرار می‌گیرد واژه «بُنَیَّ» است همان‌طور که حضرت لقمان در آیات متعددی سفارش‌های مختلفی به وی داشته من جمله در  آیه «یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ»، «پسرم چیزی را همتای خدا قرار نده که شرک، ظلم بزرگی است»(لقمان/۱۳) ایشان به پرهیز فرزند از شرک اهتمام ویژه داشته‌اند.

«فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَى فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللهُ مِنَ الصَّابِرِینَ» (صافات /۱۰۲)

در این زمینه می‌توان به نامه ۳۱ نهج البلاغه مراجعه کرد که از این واژه زیاد استفاده کرده است.

اولاد« اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَهٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الأَمْوَالِ وَالأَوْلاَدِ…. » (حدید/۲۰)

ذریه یعنی جوانان در آیه « فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلاَّ ذُرِّیَّهٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ … » (یونس/۸۳)

در خاتمه با بیان پرسش‌هایی مخاطبان را به تحقیق و فعالیت بیشتر در این زمینه دعوت و ترغیب نمودند:

به سوی پژوهش

اولاد وجه ارتباط واژه «اولاد» با جوان چیست؟

آیا می‌توان واژه «ذریه» را با جوان یکی دانست؟

ذیل واژه ذریه و اولاد به تفاسیر المیزان و نمونه مراجعه نمایید و خلاصه‌ای از آن ارائه دهید؟

واژه‌های فتی، غلام، شباب، ذریه و اولاد چه ارتباطی با هم دارند؟

برای دانلود فایل اینجا کلیک کنید.