زمان: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۱

استاد: جناب آقای دکتر محمد جواد معین

نشست علمی«رابطه بینامتنی خطبه قاصعه و قرآن کریم» با حضور جناب آقای دکتر جواد معین به مناسبت شبهای بامنزلت قدر و روز نوزدهم ماه مبارک که به عنوان روز نهج البلاغه نامگذاری شده است، با همکاری مدارس علمیه فاطمه الزهرا«سلام الله علیها»آشخانه و الزهرا«سلام الله علیها»گرمه از خراسان شمالی، عصمتیه بشرویه از خراسان جنوبی، ریحانه النبی تربت حیدریه از خراسان رضوی و الزهرا«سلام الله علیها» مشهد، به صورت مجازی برگزار شد.

سرفصل‌های نشست علمی:

استاد نخست تأکید به حضور فعال و شرکت در نشستها نمودند و این جلسات را مقدمه فعالیتهای پژوهشی دانستند و توصیه به خروجی داشتن نشستها کردند و اذعان داشتند که استخراج موضوعات مقالات و همچنین موضوعات رساله و پایان نامه از دل همین جلسات نشست‌ها می‌باشد. همچنین در چنین جلساتی آشنایی با نظریه‌های جدید و پاسخ به شبهات نیز صورت می‌پذیرد.

در ادامه در مورد موضوع مقاله خویش که «الگوپذیری«خطبه قاصعه» نهج البلاغه از قرآن کریم با رویکرد بینامتنیّت» می‌باشد صحبت کردند که موضوع رساله سطح سه شده است.

توصیه استاد به دانش پژوهان اینکه با رویکردهای صاحب نظران رشته‌های تخصصی خودشان آشنا شوند. استاد بیان کردند که  این موضوع نشست «رابطه بینامتنی خطبه قاصعه و قرآن کریم» در موضوع ادبیات عرب می‌گنجد این موضوع یکی از رویکردها در ادبیات‌ها است. این نظریه بینامتنیّت اولین بار در سده بیستم توسط نظریه‌پردازان ادبیات و فلسفه مطرح شده است؛ براساس این نظریه هر متنی از آمیختن چند متن دیگر آفریده می‌شود. اثرپذیری و یا به عبارتی الگوپذیری یک متن از متن دیگر رابطه «بینامتنی» و در زبان عربی بینامتنیّت واژه «التناص» تعبیر می‌شود.

علی مع الحق و الحق مع العلی یعنی گفتار حضرت علی علیه السلام از قرآن است بین نهج البلاغه زبان گفتاری حضرت علی علیه السلام با قرآن کریم چه رابطه‌ای از حیث بینامتنی است؟ آیا بر اساس نظریه رابطه بینامتنی بین خطبه قاصعه و قرآن کریم رابطه وجود دارد؟

خطبه قاصعه، خطبه ۱۹۲ نهج البلاغه براساس نسخه صبحی صالح و طولانی‌ترین خطبه نهج البلاغه است که حضرت علی«علیه السلام»  نکوهش‌های خودبرتربینی شیطان را بیان می‌کند.

به طور کلی اگر ما بخواهیم بین دو متن را بررسی کنیم می‌توانیم در چند نگاه یا از چند زاویه رابطه اینها را پیدا کنیم؛ که در این مبحث استاد به شیوه توصیفی، تحلیلی و تطبیقی، رابطه بینامتنیّت قرآن و خطبه قاصعه نهج البلاغه را در واژگان، ساختار، الهام و چهره های نمایشی بیان نمودند.

بینامتنیّت واژگانی؛ یعنی یک متن موجود داریم که خطبه قاصعه است و قرآن کریم که متن پنهان است به این معنا که متن موجود که خطبه قاصعه است از متن پنهان استفاده کرده است وقتی بررسی می‌کنیم واژه‌های نهج‌البلاغه برگرفته از قرآن کریم است که استاد چند نمونه را اشاره کردند؛ از جمله واژه‌های«علم، حمد، عزت و کبریا» این رابطه موجود است.

متن موجود خطبه قاصعه: « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَبِسَ الْعِزَّ وَ الْکِبْرِیَاءَ…»؛ «ستایش خداوندی را سزاست که لباس عزت و بزرگی پوشید،…»

متن پنهان(قرآن کریم): « … فَإِنَّ الْعِزَّهَ لِلَّهِ جَمِیعًا»(نساء/۱۳۹) «همه عزتها از آن خداوند است»

بینامتنیّت ساختاری: پیوند میان دومتن به دوگونه قابل مشاهده است؛ گاهی فرازی از خطبه قاصعه بدون هیچ تغییری از متن پنهان (قسمتی از یک آیه قرآن) آورده و به متن موجود منتقل می‌شود، که بینامتنیّت ساختاری بدون دگرگونی نامیده می‌شود.

و یا گاهی پس از دگرگونی در ساختار صرفی و نحوی فرآیند انتقال به متن موجود صورت می‌گیرد که بینامتنیّت ساختاری دگرگون شده نامیده می‌شود.که به نمونه‌هایی اشاره گردید.

بینامتنیّت الهامی: در این رابطه بینامتنی، مفهوم و مضمون متن پنهان در متن موجود با عبارت‌هایی دیگر بیان می‌شود در حقیقت حضرت علی«علیه السلام با الهام گرفتن از آموزه‌های قرآن کریم مفاهیمی را در قالبی جز قالب قرآن تبیین نمودند که استاد در این باب نیز به عنوان نمونه چند مورد را برشمردند.

بینامتنیّت شخصیت‌های نمایشی و داستانی: در داستان‌های نمایشی شخصیت مثبت و منفی داریم در خطبه قاصعه شخصیت‌های منفی مثل شیطان و شخصیت های مثبت مانند حضرت آدم«علیه السلام»، هابیل و قابیل، حضرت موسی و حضرت هارون«علیهما السلام»، … و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم اشاره دارد که برگرفته از قرآن کریم است. و در این بخش نیز استاد دو چهره نمایشی را به عنوان نمونه اشاره کردند.

در نهایت از بررسی بینامتنی قرآن و خطبه قاصعه نهج البلاغه این نکته آشکار می شود که متن موجود(خطبه قاصعه) در سراسر مباحث خود، به گونه‌هایی متفاوت (واژگانی، ساختاری، الهامی، چهره‌های نمایشی) از متن پنهان(قرآن کریم) بهره گرفته است. و در حقیقت نسخه‌ای از متن پنهان می‌باشد که همان پیامها و اهداف قرآنی را دنبال می‌کند و به مخاطب منتقل می‌نماید.