عنوان کارگاه: بررسی نرم‌افزارهای پژوهشی علوم اسلامی، قابلیت‌های هوشمند پایگاه‌های اطلاعاتی داخلی، ابزارهای پژوهشی دیجیتال و روش‌های نوین تحقیقات کیفی در حوزه علوم اسلامی

زمان: ۲۰ آذر لغایت ۲۵ دی ماه ۱۴۰۱

استاد: جناب آقای وحید شریفی

نشست تخصصی بررسی نرم‌افزارهای علوم اسلامی و بررسی آخرین رویدادهای ابزارهای پژوهشی دیجیتال علوم اسلامی در شش جلسه با حضور جناب آقای دکتر وحید شریفی در تاریخ ۲۰آذرماه تا ۲۵دی ماه ۱۴۰۱ با همکاری مدارس علمیه پیروان حضرت زهرا سلام الله علیها، الزهرا سلام الله علیها مشهد و ریحانه النبی تربت حیدریه در سامانه فضای مجازی مدرسه علمیه پیروان با حضور اساتید و طلاب پژوهشگر سطح دو و سطح سه برگزار شد.

در نخستین جلسه اهمیت استفاده از نرم‌افزارها در پژوهش‌های حوزوی بیشتر مد نظر است چرا که با توجه به سرعت تولید اطلاعات، عدم کفایت روشهای سنتی، حجم بالای تولید اطلاعات علوم اسلامی و انسانی، قابلیتهای جستجو، امکانات هوشمند که نرم‌افزارهای علوم اسلامی در اختیار قرار می‌دهند ضرورت دارد به این سمت رفته و از نرم‌افزارهای علوم اسلامی در فعالیتهای پژوهشی استفاده کنیم. و آشنایی با پیشرفتهای نرم‌افزارهای علوم اسلامی از اهداف جلسات می‌باشد.

سرفصل اول: بررسی نرم‌افزارهای پژوهشی علوم اسلامی(ضرورت‌ها، آسیب‌ها، رویکردهای هوشمند)

آشنایی با تولید کنندگان نرم افزار اسلامی:

• نرم‌افزارهای شیعی: نرم‌افزارهای نور، مکتبه اهل بیت، نرم‌افزارهای حوزه علمیه اصفهان
• نرم‌افزارهای عامه: نرم‌افزار جوامع الکلم، المکتبه الشامله و الجامع الکبیر

تبیین کاربرد هوش مصنوعی در پژوهش‌‌های علوم اسلامی و انسانی، تعریف و تاریخچه هوش مصنوعی

شاخه‌های اصلی هوش مصنوعی: رباتیک، یادگیری ماشین، شبکه‌های عصبی، سیستم‌های خبره، پردازش زبان طبیعی، منطق فازی

تبیین سطوح مختلف هوش مصنوعی، نکات مهم در طراحی نرم‌افزارهای تخصصی هوشمند، سیر تکامل نرم‌افزارهای نور

هدف از ایجاد آزمایشگاه هوش مصنوعی، فرآیند کلی تولید نرم‌افزارهای محتوایی در مرکز، اهداف بکارگیری فناوریهای هوشمند

ابزار تجزیه صرفی خیلی از نرم‌افزارها با همین قابلیت کار می‌کنند. ترکیب نحوی و صرفی در پایگاه جامع قرآنی https://quran.inoor.ir/  قابل استفاده می‌باشد.

https://qamus.inoor.ir/ پایگاه قاموس نور و https://hadith.inoor.ir/ پایگاه جامع الاحادیث، کاربردهای هوش مصنوعی در علوم انسانی در نرم‌افزارهاست، سرویس‌دهی آنلاین خدمات هوشمند بصورت انبوه: معرفی پایگاه نورسافت https://www.noorsoft.org/

برخی پروژه‌های هوشمند پیش‌رو: فقه و اصول: برچسب‌گذاری موضوعی، استخراج  و دسته بندی اقوال فقها، حدیث: خوشه‌بندی موضوعی احادیث، اتصال بین زبانی احادیث و ترجمه‌ها، قرآن: سیستم هوشمند پیشنهاد موضوعی آیه، خلاصه‌سازی محتوای تفاسیر ذیل هر آیه

در جلسه اول ضرورت استفاده از نرم افزارهای علوم اسلامی،  انواع شرکتهای تولیدکننده نرم‌افزارهای علوم اسلامی، محصولات تولیدی و کمی و کاستی‌ها، سیر رشدی که محصولات موسسه نور داشته، قابلیتهای هوشمندی که تحت وب و تحت نرم‌افزارها دارد عرضه می‌کند مطرح شد.

سرفصل دوم: بررسی نرم‌افزارهای پژوهشی علوم اسلامی (کاربری‌های تخصصی)

جهت منبع‌یابی با استفاده و رجوع به نرم‌افزارها

۱ـ پایگاه نورشاپ برای دسترسی راحت جستجوی کتاب و متن کتاب مورد نظر در نرم افزار خاص

https://www.noorshop.ir/ 2ـ همچنین در نرم افزار مورد نظر چه کتابهایی موجود هست.

بررسی کاربری تخصصی نرم افزار جامع التفاسیر نور با جستجوی پیشرفته در کمترین زمان به محتوای عالی دست یابیم.

معرفی دو بخش اصلی کتابخانه و دانشنامه:

بخش دانشنامه: محور آیات قرآن است… انتخاب ایه مورد نظر، به صورت دستی یا جستجو(کلمه یا ریشه)

دانشنامه: محور آیات هست مشاهده ترجمه آیات ۷۷ مورد موجود هست، انتخاب چند ترجمه محدود و تفاسیر محدود وجود دارد…

بخش کتابخانه: بر محور جستجوی مطالب و کتابهاست

دسته بندی کتب: شیعی، زبان فارسی، تفاسیر ادبی، تفاسیر روایی شیعی، پرسمانه های قرآنی و…

با توجه به موضوع می‌توان میز پژوهشی ایجاد کرد، مدیریت حاشیه نویسی و نمایه زنی و …

قابلیتهای کلیک راست….جستجو در لغتنامه و….جستجو در کتابنامه …..

قسمت جستجو در نرم افزار از همه مهمتر می باشد. در دامنه ایجاد کرده محدود می کنیم یا در قسمت محدوده جستجو.. گروه بندی هم مهمه  … جستجو در ریشه….تطابق حروف تطابق کلمات…

سرفصل سوم: بررسی قابلیت‌های هوشمند پایگاه‌های اطلاعاتی داخلی

بحث استفاده از هوش مصنوعی و قابلیتهای بازیابی هوشمند در پایگاه‌ها و نرم‌افزارهای علوم اسلامی توسعه پیدا نموده و کاربرهایی که فعالیتهای پژوهشی در حوزه علوم انسانی و اسلامی انجام می‌دهند در ابتدا باید با مبانی هوشمندسازی و فواید آن آشنا شوند و کاربردهای عملی آنرا ببینند. جهت آشنایی بیشتر به نمونه‌ای از این پایگاه‌ها به شرح زیر اشاره می‌شود:

پایگاه جامع قرآن کریم از سال ۱۳۹۹ رونمایی شد و در حوزه منابع قرآنی دسترسی‌های عالی و تجمیع اطلاعت قرآنی در یک پایگاه  رایگان و آنلاین برای کاربران فراهم نموده است و شامل بخشهای متعددی می‌باشد. مزیت پایگاه نسبت به نرم افزار همین ارتباطات بین منابع است که فراهم می‌شود و به روزرسانی می‌شود.

ارتباط هوشمند بین پایگاه تفاسیر و احادیث و ارتباط با کتابخانه دیجیتال، ارتباط آیات و زیر هر آیه موضوعات مشخص شده

چهار حلقه وصلی ارتباطی از پایگاه جامع قرآنی به سایر پایگاه‌ها: جامع الاحادیث، مقالات، کتب و لغت‌ها

به طور مثال یک روایت را می‌خواهیم حدیث پژوهی انجام دهیم ذیل یک آیه قرآن به راحتی ذیل پایگاه جامع الاحادیث: شروح، ترجمه، احادیث مرتبط، همین حدیث در سایر کتب و منابع موجود است.

وقتی وارد پایگاه جامع الاحادیث می‌شویم حلقه دوم استفاده از مقالات نورمگز و در چه کتابهایی کار شده کتاب لغتها…

دانشنامه جامع التفاسیر در پایگاه جامع قرآنی با این اتصال حلقه‌ها… بسیار گسترده می‌شود.

در فرهنگ موضوعی پایگاه قرآنی هم تمامی موضوعات لیست شده: بعد نشان دادن آیات، احادیث و کتب مرتبط و ….قسمت اعلام و اسماء هم خیلی مهم است.

موضوع را به موضوعات مرتبط ارجاع می‌دهد مثلا مناظره… https://quran.inoor.ir/

معرفی پایگاه جامع الاحایث  https://hadith.inoor.ir/ ارتباط معنایی احادیث هم مشخص می شود.

اطلاعات سندی هم مشخص می‌شود. کاربر را بی‌نیاز از اطلاعات رجالی می‌کند. حدیث در کتابها و مقالات

مقایسه احادیث در سندهای حدیثی با افزودن به سبد مقایسه و مشاهده اختلافات و تشابهات، نمایش بصری و… نیز صورت می‌پذیرد.

پایگاه کتابخانه دیجیتال نور  https://noorlib.ir/

سرفصل چهارم: ابزارهای پژوهشی دیجیتال (کار با داده‌های کتابشناختی حجیم)

جهت ساماندهی اطلاعات و منابع برای دریافت خروجی‌های استاندارد، معرفی و آشنایی با نرم‌افزار پژوهشیار جهت تسهیل فعالیتهای پژوهشی و ساماندهی اطلاعات، نرم افزاری کاربردی برای کاربر و ساماندهی داده‌ها توسط کاربر و استناددهی آنلاین منابع.

محیط نرم‌افزار پژوهشیار از سه بخش اصلی: ستون سازماندهی و نام‌گذاری منابع، ستون عناوین و فهرست منابع و ستون جزئیات منابع تشکیل شده است و در ادامه جلسه آموزش کامل کاربردی عملی جهت شناخت و بهره‌بری در ارائه آثار پژوهشی با استفاده از نرم افزار پژوهشیار توسط استاد صورت پذیرفت.

سرفصل پنجم: روش‌های نوین تحقیقات کیفی در حوزه علوم اسلامی (تحلیل محتوا)

در چند دهه اخیر روشهای کیفی در برابر روشهای کمی، اقبال درخوری یافته‌اند. پژوهش‌های کیفی که مبتنی بر پارادایم تفسیری و روش‌شناسی پدیدار شناختی‌اند بر درک معنای رویدادها توسط افراد تحت مطالعه استوارند در مجموع به چهار تفاوت بنیادین میان پژوهش‌های کمی و کیفی اشاره شد و انواع روش تحقیق کیفی نیز بیان شد. مباحث تبیین شده نیز به شرح زیر می‌باشد:

تعریف روش تحقیق کیفی، پیشینه دلیل محتوا، تحلیل محتوا چیست؟ بیان مثال‌هایی از کاربرد تحلیل محتوا در علوم مختلف، اهمیت متن در تحلیل محتوا، انواع تحلیل محتوا، استقرا و قیاس در تحلیل محتوای کیفی، کاستی‌ها و دشواری‌های تحلیل محتوا، تبیین هشت گام پیشنهادی در تحلیل محتوا و در نهایت جهت آشنایی کاربران استاد چند مقاله تحلیل محتوای کیفی جهت مطالعه ارائه دادند.

سرفصل ششم: روش‌های نوین تحقیقات کیفی در حوزه علوم اسلامی (علم سنجی)

کاربرد تحلیل شبکه‌های اجتماعی علمی در پژوهش، آشنایی با مفهوم شبکه‌های اجتماعی علمی که در سه محور زیر خلاصه می شود: انجام پژوهش ارزشمند و برخواردار از سهم نظری، شناسایی موضوعات نوظهور و جدید و آشنایی با حوزه پژوهشی و مرور هدفمند ادبیات نظری، شناخت شبکه اجتماعی جهت جلوگیری از آثار و فعالیهای پژوهشی تکراری و غیر ضروری می‌شود.

تبیین اجزای شبکه‌های اجتماعی، تحلیل شبکه‌ اجتماعی با هدف کمک به انجام پژوهش، شبکه های اجتماعی دانشگاهی، اجزای شبکه اجتماعی دانشگاهی، آشنایی با نمونه سوالات تحلیل شبکه‌های علمی، انواع شبکه های اجتماعی دانشگاهی، وکاربردهای تحلیل شبکه های اجتماعی دانشگاهی، فرایند تحلیل، شناخت نرم افزارهای مصورسازی

در تمامی جلسات استاد پاسخگوی سؤالات و راهنمایی مخاطبین در تمامی مباحث ارائه شده بودند.