زمان: ۱۲ بهمن ماه ۱۴۰۱

استاد: سرکار خانم حسین پور

سرفصل‌های نشست علمی:

۱ـ  مفهوم شناسی واژه پدر ۲ـ واژه أب، ابو ۳ـ واژه والد

۴ـ موارد کاربرد واژه «أب»؛ گفتگوی مودبانه با پدر، اطاعت پدر، طلب خیر و استغفار پدر برای فرزند، پدر تکیه‌گاه فرزند، ناراحتی پدر برای فرزند، استغفار فرزند براى پدر ۵ـ احترام به والدین ۶ـ احسان به  والدین و آثار آن در زندگی فرزند

نشست علمی «مفهوم شناسی واژه پدر در گستره آیات قرآن» از سلسله نشستهای واژه‌های قرآن محور با حضور خانم سمیه حسین‌پور به صورت مجازی با همکاری واحد پژوهش مدارس علمیه خواهران: عصمتیه مشهد، الزهرا«سلام الله علیها» مشهد، پیروان حضرت زهرا«سلام الله علیها» مشهد، ریحانه الرسول«سلام الله علیها» تربت حیدریه، حضرت معصومه«سلام الله علیها» سرخس در جمع اساتید و طلاب برگزار شد.

مفهوم شناسی واژه پدر؛ پدر در فرهنگ فارسی زبانان به معنی مردی است که از او فرزند به وجود آمده است.(رک: فرهنگ فارسی، معین، ج‏۱، ص‏۷۰۶) پدر در فرهنگ فارسی با واژه‌ای مانند «بابا» نیز مشهود بود و در زبان عامه مردم به کار می‌رود.

در زبان عربی معادل واژه «پدر» از دو واژه «والد» و «أب» استفاده می‌شود که «والد» یعنی مردی که از او فرزند به وجود می‎آید.  واژه «أب» نیز از دامنه معنایی گسترده‌تری برخوردار است، به گونه‌ای که این عنوان بر پدر نَسَبی و هر کسی که سبب پیدایش چیزی شود، اطلاق می‎شود. (رک: مفردات ألفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ج‏۱، ص‏۵۷)

واژه أب، ابو؛ این واژه و مشتقات آن ۱۱۷ مرتبه در قرآن قابل مشاهده است. واژه «أب» در لغت عربی به معنی پدر و بزرگ قوم می‌باشد. (قاموس قرآن، ج‏۱، ص۲۰) همچنین به معنی والد و کسی که سبب ایجاد چیزی است أب می‌گویند  از این رو معلم هم نوعی پدر است. (رک: مفردات ألفاظ القرآن، ص ۵۷؛ جمهره اللغه، ج‏۱، ص ۵۳)

صاحب مجمع البحرین بر این نظر است که أب به جد هم می‌گویند و از باب مجاز می‌باشد. (رک: مجمع البحرین، ج‏۱، ص ۱۵ ) البته به آدم نیز أب گفته شده است. (مجمع البحرین، ج‏۳، ص ۱۶۴)

واژه والد؛ این واژه و سایر مشتقاتش ۶ مرتبه در قرآن مطرح شده است. در لغت «والد» پدر حقیقى معنا شده است که نسبت به «أب» اخص بوده. (رک: قاموس قرآن، ج۷، ص۲۴۳) در کتاب مصباح المنیر نیز منظور از والد همان أب دانسته. (المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى، ج‏۲، ص ۶۷۱ ) که این به اشتراک معنایی دو واژه أب و والد اشاره دارد.

در این مجال به اقتضای عنوان نشست مروری کوتاه بر آیاتی خواهیم داشت که گستره معنایی این دو واژه را به مخاطب منتقل می‌کنند و هر یک به نوعی به مرحله‌ای یا وظیفه‌ای از وظایف فرزند در مقابل پدر اشاره می‌کند و محل تامل زیادی می‌باشد.

موارد کاربرد واژه «أب»؛ گفتگوی مودبانه با پدر؛

در آیاتی از قرآن به نوع سخن گفتن با پدر اشاه شده که باید همراه با ادب و احترام باشد. من جمله آیات:

«إِذْ قَالَ لِأَبِیهِ یَأَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لَا یَسْمَعُ وَ لَا یُبْصِرُ وَ لَا یُغْنىِ عَنکَ شَیْا»، « چون به پدرش گفت: «پدرجان، چرا چیزى را که نمى‏شنود و نمى‏بیند و از تو چیزى را دور نمى‏کند مى‏پرستى؟ » (مریم/۴۲)

« یَأَبَتِ إِنىّ‏ قَدْ جَاءَنىِ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ یَأْتِکَ فَاتَّبِعْنىِ أَهْدِکَ صِرَاطًا سَوِیًّا »، « اى پدر، به راستى مرا از دانش [وحى، حقایقى به دست‏] آمده که تو را نیامده است. پس، از من پیروى کن تا تو را به راهى راست هدایت نمایم » (مریم/۴۳)

اطاعت پدر؛ «وَ لَمَّا دَخَلُواْ مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُم مَّا کَانَ یُغْنىِ عَنْهُم مِّنَ اللَّهِ مِن شىَ‏ْءٍ إِلَّا حَاجَهً فىِ نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضَئهَا  وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِّمَا عَلَّمْنَاهُ وَ لَاکِنَّ أَکْثرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ»، «و چون همان گونه که پدرانشان به آنان فرمان داده بود وارد شدند، [این کار] چیزى را در برابر خدا از آنان برطرف نمى‏کرد جز اینکه یعقوب نیازى را که در دلش بود، برآورد. و بى‏گمان، او از [برکت‏] آنچه بدو آموخته بودیم داراى دانشى [فراوان‏] بود، ولى بیشتر مردم نمى‏دانند.» (یوسف/۶۸)

در این آیه اطاعت از پدر آن‏قدر نیکو است که خدا کار فرزندان یعقوب را در این آیه توصیف مى‏کند. (تفسیر قرآن مهر، ج‏۱۰، ص۱۳۲)

طلب خیر و استغفار پدر برای فرزند؛

در آیات قرآن به خیرخواهی پدر برای فرزند خویش اشاره شده است من جمله در آیه:

«وَ نَادَى‏ نُوحٌ رَّبَّهُ فَقَالَ رَبّ‏ إِنَّ ابْنىِ مِنْ أَهْلىِ وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنتَ أَحْکَمُ الحْاکِمِینَ»، «و نوح پروردگار خود را آواز داد و گفت: «پروردگارا، پسرم از کسان من است، و قطعاً وعده تو راست است و تو بهترین داورانى.» (هود/۴۵)

ضرت نوح رعایت ادب را نموده و سخن خود را در قالب سؤال و استفسار از حقیقت امر بیان کرده و گفت: پسرم اهل من است. این خطاب را با کلمه «ربى» ادا کرد تا رحمت پروردگارش را به سوى خود جلب کند، چون این کلمه دلالت بر استرحام و طلب رحم و شفقت دارد. (ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۱۰، ص ۳۵۰)

پدر تکیه‌گاه فرزند؛ مشهورترین آیه در این زمینه آیه: «أَ لَمْ یجَدْکَ یَتِیمًا فَاوَى»، «مگر نه تو را یتیم یافت، پس پناه داد» (ضحی/۶) می‌باشد.

در واقع این آیه و دو آیه بعدی به بعضى از نعمت‏هاى بزرگى اشاره مى‏کند که خداى تعالى به رسول خدا^{صلی الله علیه و آله و سلم} عنایت کرد.(ترجمه تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۵۲۳)

بحث پناه دادن الهی حضرت است. (تفسیر نمونه، ج‏۲۷، ص۱۰۲ ؛ الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، ج‏۳۰، ص۳۴۵ )

ناراحتی پدر برای فرزند؛ ناراحتی پدر برای فرزندد امری عادی است که به بعد عاطفی وی بر می‌گردد مانند آن چه در سوره یوسف آمده است که خداوند متعال می‌فرماید: «قَالَ إِنىّ‏ لَیَحْزُنُنىِ أَن تَذْهَبُواْ بِهِ وَ أَخَافُ أَن یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَ أَنتُمْ عَنْهُ غَفِلُونَ»، «گفت: «اینکه او را ببرید سخت مرا اندوهگین مى‏کند، و مى‏ترسم از او غافل شوید و گرگ او را بخورد.» (یوسف/۱۳)

در تفسیر قرآن مهر ذیل تفسیر این آیه به این نکته لطیف اشاره شده که پیامبران، پدران دلسوز و متعهد و نسبت به فرزندان خود عاطفى بوده‏اند. (تفسیر قرآن مهر، ج‏۱۰، ص ۵۰)

نکته لطیف این است که حضرت طوری پاسخ فرزندان خود را که هم رعایت تلطف نسبت به ایشان را کرده و هم لجاجت و کینه ایشان را تهییج نکرده است.( ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۱۱، ص ۱۳۲)

یعنی بعد عاطفی نسبت به یوسف و عدم انگیزش برادران برای لجاجت و کینه رعایت شده است.

استغفار فرزند براى پدر؛ در آیات متعددی نمونه استغفار فرزند برای پدر قابل مشاهده است  به عنوان نمونه:

«قَالَ سَلَامٌ عَلَیْکَ  سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبىّ‏ إِنَّهُ کاَنَ بىِ حَفِیًّا»، «[ابراهیم‏] گفت: «درود بر تو باد، به زودى از پروردگارم براى تو آمرزش مى‏خواهم، زیرا او همواره نسبت به من پرمهر بوده است » (مریم/۴۷)

در این آیه ابراهیم در مقابل خشونت و تهدید آزر، وعده استغفار و تقاضاى بخشش پروردگار به او داد.( تفسیر نمونه، ج‏۱۳، ص ۸۵) برای این که شاید قلب او به ایمان دعوت شود. (من وحى القرآن، ج۱۵، ص۵۳)

همچنین می توان نمونه این استغفار را می توان در فراز ابتدایی سوره توبه آیه ۱۱۴ مشاهده کرد آن جا که خداوند می فرمایند: «وَ مَا کاَنَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِیمَ لِأَبِیهِ»، «و طلب آمرزش ابراهیم براى پدرش».

واژه والد؛ این واژه دو بار در قرآن به کار رفته است در یکی از این آیات آمده است که:

«یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»، «اى مردم، از پروردگارتان پروا بدارید، و بترسید از روزى که هیچ پدرى به کار فرزندش نمى‏آید، و هیچ فرزندى [نیز] به کار پدرش نخواهد آمد. آرى، وعده خدا حقّ است. زنهار تا این زندگى دنیا شما را نفریبد، و زنهار تا شیطان شما را مغرور نسازد. » (لقمان/۳۳)
دراین آیه نیز بحث پد روفرزندی و نهایت زینت های و فریب دنیا مطرح شده که اینها نباید زمینه غفلت از آخرت شوند. (رک: ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۱۶، ص ۳۵۶)

در آیه دیگر داریم که: «وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ »، «سوگند به پدرى [چنان‏] و آن کسى را که به وجود آورد.» (بلد/۳) در این آیه منظور از «والد» ابراهیم خلیل و «ولد» اسماعیل است. (رک: تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۹؛ ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۲۰، ص۴۸۵)

علامه طباطبایی در تفسیر خود به این نکته توجه داشته‌اند که نکره آوردن «والد» به منظور تعظیم و بزرگداشت آن پدر بوده است. (ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۲۰، ص۴۸۶)

احترام به والدین؛ در آیاتی از احترام به والدین یعنی پدر و مادر یاد شده است که دامنه این امر گستره بوده و مربوط به زمان خاصی نمی‌شود عبارتند از: اسراء/۲۳ ـ ۲۴، یوسف/۹۹ ـ ۱۰۰

احسان به  والدین و آثار آن در زندگی فرزند؛ نساء/۳۶، انعام/۱۵۱، مریم/ ۱۲ـ ۱۳ ـ ۱۴  ـ ۱۵، احقاف/۱۵ـ۱۶، بقره/۸۳، لقما ن۱۴ ـ ۱۵، اسراء/۲۳، عنکبوت/۸،

سخن پایانی: در مجموع آیات مورد بررسی ذیل دو واژه «أب» و «والد» این نکته ار اهمیت به سزایی برخوردار است که به مهربانی و بعد عاطفی پدر اهتمام به سزایی داشته و هدف تبیین آن برای مخاطبان در هر عصر و هر مکانی است که این امر به تبع سبب تقابلی مضاعف از جانب فرزند را می‌باشد که می‌بایست نسبت به ایشان مهربان، با تواضع، باگذشت، دلسوز، با ادب باشد و این مهم حتی بعد مرگ وی نسبت به استغفار و طلب آمرزش جاری باشد.

واژه «والد» نیز با قرار گرفتن در کنار واژه مادر پررنگ‌تر می‌شود و وظایف فرزندان در مقابل این دو تشدید شده و همت خاصی را می‌طلبد تا حق این دو ضایع نگردد.

خاتمه جلسه استاد محترمه پاسخگوی سؤالات مخاطبین پیرامون مباحث واژگان قرآنی بودند و ایشان را ترغیب به پژوهش در این زمینه نمودند.

برای دانلود فایل اینجا کلیک کنید.