زمان: ۱۴ دی ماه ۱۴۰۱

استاد گرامی: سرکار خانم حسین پور

سرفصل‌های نشست علمی:

۱ـ  مفهوم واژه مقاومت ۲ـ مشتقات ریشه مقاومت به ضمیمه شاهد قرآنی ۳ـ شاهد قرآنی کلمه «قِیَام»  ۴ـ شاهد قرآنی کلمه «قِیاماً»

۵ـ  ذکر واژه‌های هم معنای مقاومت ۶ـ واژه استقامت و شاهد قرآنی ۷ـ واژه صبر و شاهد قرآنی ۸ـ ثَبِّت یا ثبات قدم و شاهد قرآنی ۹ـ واژه دفاع، جهاد، قتال و شاهد قرآنی

نشست علمی «مفهوم شناسی واژه مقاومت در هندسه موضوعی آیات قرآن» از سلسله نشستهای واژه‌های قرآن محور با حضور خانم سمیه حسین‌پور به صورت حضوری در جمع اساتید و طلاب برگزار شد.

نگاهی به سیره جهادی و شخصیتی ﺷﻬﯿﺪ ﺣﺎج ﻗﺎﺳﻢ ﺳﻠﯿﻤﺎﻧﯽ نشان دهنده این نکته است که «ﻣﻘﺎوﻣﺖ» یکی از آموزه‌های قرآنی بوده که به عنوان ﺷﺎﺧﺼﻪ ﺑﺎرز ﻣﮑﺘﺐ ایشان ظهور کرده است. مقاومت نام برده در عرصه‌های جهادی ﺳﯿﺮه ﻋﻤﻠﯽ اﯾﺸﺎن مشهود است.

از این‌رو جهت تبیین بیشتر بحث مقاومت به بررسی این واژه در فرهنگ قرآن به اجمال پرداخته می‌شود تا دورنمایی از تعریف مقاومت قرآنی در سیره عملی حاج قاسم سلیمانی را فراروی همگان ارائه دهد.

واژه مقاومت

کاوش لغوی در واژه مقاومت بیان‌گر این نکته است که این کلمه در قرآن با این ساختار یافت نشد ولی از ریشه آن یعنی «قوم» می‌توان اشتقاقات فراوانی را یافت که همه به یک معنی ختم می‌شود به عنوان مثال یکی از این واژه‌ها «قیام» می‌باشد که در منابع لغوی ذیل واژه قیام این‌گونه آورده‌اند که معناى اوّلى قیام  یعنی برخاستن است (رک: ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج‏۳، ص ۲۶۸) ولى معانى مختلفی دارد که عبارتند از:  توقف، دوام، عزم و اراده، وقوع امر، اعتدال. (رک: قاموس قرآن، ج‏۶، ص۴۷؛ تهذیب اللغه، ج‏۹، ص۲۶۶؛ کتاب العین، ج‏۵، ص ۲۳۱)

در اصطلاح علم سیاست عبارت است از: مقاومت، ایستادن، مخالفت کردن و واکنش برای دفع کردن. (رک: نوروزی خیابانی، ص۴۱۷)

مقام معظم رهبری نیز در سخنانی این‌گونه بیان داشتند که: «مقاومت یعنی انتخاب راه حق و درست و حرکت در آن مسیر، به گونه‌ای که هیچ مانعی نتواند انسان را متوقف یا منصرف سازد.» ( https://hawzah.net)

با توجه به این که اصل کلمه مقاومت در قرآن نمی‌باشد و از ریشه و مشتقات «قَوَمَ» مواردی مشاهده می‌شود در این قسمت  به ذکر اجمالی برخی مشتقات این ریشه به ضمیمه شاهد قرآنی آن پرداخته می‌شود.

شاهد قرآنی کلمه «قِیَام»

«وَ نُفِخَ فىِ الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فىِ السَّمَاوَاتِ وَ مَن فىِ الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاءَ اللَّهُ  ثمُ‏ نُفِخَ فِیهِ أُخْرَى‏ فَإِذَا هُمْ قِیَامٌ یَنظُرُونَ»، «و در صور دمیده مى‏شود، پس هر که در آسمانها و هر که در زمین است بیهوش درمى‏افتد، مگر کسى که خدا بخواهد؛ سپس بار دیگر در آن دمیده مى‏شود و بناگاه آنان بر پاى ایستاده مى‏نگرند.» (زمر/۶۸)

دقت در مضمون آیه بیان کننده این سخن است که در آیه به قیامت و نفخ صور اشاره شده است و طبق نظر علامه طباطبایی کلمه « قیام» جمع «قائم»است (رک: ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۱۷، ص ۴۴۵)  در مجموع معنی برپایی و وقوع قطعی می‌دهد.

شاهد قرآنی کلمه «قِیاماً»

از دیگر مشتقاتی که به واژه مقاومت ارتباط داشت کلمه «قِیاماً» می‌باشد که شاهد قرآنی آن عبارت است از:

«جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِّلنَّاسِ وَ الشهّْرَ الْحَرَامَ وَ الهْدْىَ وَ الْقَلَئدَ ذَالِکَ لِتَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فىِ السَّمَاوَاتِ وَ مَا فىِ الْأَرْضِ وَ أَنَّ اللَّهَ بِکلُ‏ شىَ‏ءٍ عَلِیمٌ»، «خداوند [زیارت‏] کعبه بیت الحرام را وسیله به پا داشتن [مصالح‏] مردم قرار داده، و ماه حرام و قربانیهاى بى‏نشان و قربانیهاى نشاندار را [نیز به همین منظور مقرّر فرموده است‏]، این [جمله‏] براى آن است تا بدانید که خدا آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمین است مى‏داند، و خداست که بر هر چیزى داناست.» (مائده/۹۷)

طبق نظر علامه طباطبایی قیام در این آیه یعنی هر چیزی که سبب استحکام است مانند ستون و تکیه گاه و در این آیه کعبه مایه قوام انسان ها است. (رک: ترجمه تفسیر المیزان، ج۶، ص۲۰۸)

در سوره آل عمران آیه ۱۹۱ و سوره فرقان آیه ۶۴این کلمه به معنی ایستاده  آمده است. (رک: تفسیر قرآن مهر، ج‏۳، ص ۳۸۱؛ ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۳۳۲)

در ادامه به سایر واژه‌هایی که شباهت معنایی با  کلمه مقاومت دارند مختصر اشاره می‌شود:

واژه استقامت:

استقامت یعنی طلب قیام از هر چیز  می‌باشد. (رک: ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۱۱، ص ۶۲) که با واژه‌هایی مانند استقاموا و استقم در قرآن قابل ملاحظه است و این دو مجموعاً ۵ مرتبه در قرآن به کار رفته است.

شاهد قرآنی

«فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَ مَن تَابَ مَعَکَ وَ لَا تَطْغَوْاْ  إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیر»، «پس، همان‌گونه که دستور یافته‏اى ایستادگى کن، و هر که با تو توبه کرده [نیز چنین کند]، و طغیان مکنید که او به آنچه انجام مى‏دهید بیناست.» (هود/۱۱۲)

دقت در مفاد این آیه مشخص است که لحن آن شدید است. (رک: ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۱۱، ص ۶۱) طبق نظر صاحب تفسیر المیزان واژه «فَاسْتَقِمْ» ریشه‌اش از «قیام» است. (رک: ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۱۱، ص ۶۱)

راغب اصفهانی نیز در تبیین معنی استقامت به  کلمه قام، ثبت و قیام  اشاره داشته و آنها را به یک معنا دانسته و به معنی حالت ایستاده و قیام انسان است که وی را مسلط می‌نماید. (مفردات الالفاظ قرآن، ص۲۹۳)

در ادامه باید گفت که جمله «وَ لا تَطْغَوْا» بهترین شاهد است بر این که منظور از «استقم» امر به اظهار پایدارى در عبودیت و قیام به حق آن می‌باشد. (رک: ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۱۱، ص ۶۴) استقامت یعنی ایستادگی، تحمل داشتن تا این که بر دشمن پیروز شدن است.

واژه صبر: صبر در لغت یعنی امساک، خویشتن داری، حبس نفس (قاموس قرآن، ج۴، ص۱۰۵) کلمه صبر و سایر مشتقاتش ۲۹ مرتبه در قرآن مشاهده می‌شود.

شاهد قرآنی: «وَ اسْتَعِینُواْ بِالصَّبرْوَ الصَّلَوهِ  وَ إِنهَّا لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلىَ الخْاشِعِین»، «از شکیبایى و نماز یارى جویید. و به راستى این [کار] گران است، مگر بر فروتنان.» (بقره/۴۵)

در این آیه صبر به معنی استقامت و کنترل خویشتن بر هوس‌های نفسانی آورده شده است. (رک: تفسیر نمونه، ج‏۱، ص۲۱۶)

تفسیر من وحی القرآن صبر و نماز را دو وسیله برای ثابت قدمی انسان در مسیر ایمان دانسته است.(رک: من وحى القرآن، ج۲، ص۲۲؛ ترجمه تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۲۹) در این تفسیر صبر را مانند اخلاق ایجابی اسلامی می‌داند. صبر نیز به معنی ایستادگی و مقاومت در برابر دشمن، امر ناخوشایند و سختی‌ها می‌باشد.

ثَبِّت یا ثبات قدم: کلمه «ثَبِّت»  به معنی دوام و استقرار معنا شده. (رک: مجمع البحرین، ج۲، ص۱۹۶)  این کلمه دو مرتبه و دیگر مشتقات آن نیز دو بار ذکر شده است.

شاهد قرآنی: «وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ‏ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرینَ »، « و هنگامى که با جالوت و سپاهیانش روبرو شدند، گفتند: «پروردگارا، بر [دلهاى‏] ما شکیبایى فرو ریز، و گامهاى ما را استوار دار، و ما را بر گروه کافران پیروز فرماى.» (بقره/۲۵۰)
در این آیه ثبات قدم از نتایج استقامت و صبر است و پیروزى بر کافران هم از نتایج استقامت و ثبات قدم است.( رک: تفسیر قرآن مهر، ج‏۲، ص ۲۵۷)، پیامی که این آیه دارد تلاش از انسان و پیروزى را هدیه‏اى الهى بدانند و از خدا  بخواهند.( تفسیر قرآن مهر، ج‏۲، ص۲۵۸)

واژه دفاع

کلمه دفاع از ریشه دفع به معنی حمایت آمده است. (رک: قاموس قرآن، ج۲، ص۳۵۰) کلمه دفع و مشتقاتش ۶ مرتبه در قرآن ذکر شده است.
هم راستا با ریشه «رفع» واژه «دفاع» به معنی حمایت، پشتیبانى می باشد. (رک: فرهنگ ابجدى، ص۵۶)  البته به معنی از خود دورکردن و راندن هم به کار رفته است. (رک: تهذیب اللغه، ج‏۲، ص ۱۳۴)

شاهد قرآنی

در آیه «وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ نَافَقُواْ  وَ قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ قَتِلُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُواْ  قَالُواْ لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لاَّتَّبَعْنَاکُمْ  هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئذٍ أَقْرَبُ مِنهْمْ لِلْایمَانِ  یَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِم مَّا لَیْسَ فىِ قُلُوبهِمْ  وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بمِا یَکْتُمُونَ»، « همچنین کسانى را که دو رویى نمودند [نیز] معلوم بدارد. و به ایشان گفته شد: «بیایید در راه خدا بجنگید یا دفاع کنید.» گفتند: «اگر جنگیدن مى‏دانستیم مسلماً از شما پیروى مى‏کردیم.» آن روز، آنان به کفر نزدیکتر بودند تا

به ایمان. به زبانِ خویش چیزى مى‏گفتند که در دلهایشان نبود، و خدا به آنچه مى‏نهفتند داناتر است.» (آل عمران/۱۶۷) به واژه دفاع اشاره شده است.
در تفاسیر نور ذیل فراز « قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا » به جهاد ابتدایی و دفاعی یعنی حفظ جان و مال مسلمانان اشاره کرده است. (رک: تفسیر نور، ج۱، ص۶۴۵ ؛ ترجمه تفسیر المیزان، ج۴، ص۹۳)

واژه دفاع نیز در بردارنده مفهوم مقاومت می‌باشد که متناسب با آیه جهاد در راه خدا و حفظ جان و مال تعریف شده است.

واژه جهاد

کلمه جهاد و مشتقات آن ۴ بار در قرآن قابل ملاحظه است. در لغت برخی همچون قاموس قرآن جهد و جهاد را به معنی تلاش توام با رنج معنی کرده است. (رک: قاموس قرآن، ج۲، ص۷۷ )

البته به این معنی نیز بوده که جهد یعنی مشقت (رک: کتاب العین، ج‏۳، ص ۳۸۶) و جِهاد به معنی قتال با دشمن(رک: تاج العروس من جواهر القاموس، ج‏۴، ص ۴۰۷)

شاهد قرآنی

«وَ الَّذِینَ جَاهَدُواْ فِینَا لَنهَدِیَنهَّمْ سُبُلَنَا  وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِین»، « و کسانى که در راه ما کوشیده‏اند، به یقین راههاى خود را بر آنان مى‏نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.» (عنکبوت/۶۹)

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه واژه جاهدوا را از ریشه جهد به معنی وسع و طاقت آورده است. (رک: ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۲۲۷)

در برخی تفاسیر جهاد را به معنی تلاش  و کوشش مطرح  کردند. (رک: تفسیر نور، ج‏۷، ص۱۷۳؛ تفسیر قرآن مهر، ج‏۱۶، ص: ۱۱۳)

کلمه جهاد نیز به معنی تلاش توام را رنج با انگیزه الهی جهت انجام امور می باشد. این واژه نیز در دورن خود به نوعی مفهوم مقاومت را در بر می گیرد.

واژه قتال

کلمه قتال از قتل گرفته شده به معنی کشتن می باشد.  (رک: مفردات ألفاظ القرآن، ص۶۵۵؛ قاموس قرآن، ج‏۵، ص ۲۳۱)‏

این واژه و مشتقاتش حدود ۴۰ مرتبه در قرآن مجید مشاهده می شود.

شاهد قرآنی

«وَ قَاتِلُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَ لَا تَعْتَدُواْ  إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»، « و در راه خدا، با کسانى که با شما مى‏جنگند، بجنگید، و [لى‏] از اندازه درنگذرید، زیرا خداوند تجاوزکاران را دوست نمى‏دارد.» (بقره/۱۹۰)

جمله اول آیه بیان کننده هدف جنگ های اسلامی است که به هدف گسترش حق و عدالت بوده و جمله دوم در پی بیان این نکته است که تا وقتى دشمنان دست به اسلحه نبرده‏اند مسلمانان پیش‏دستى نکنند. (تفسیر قرآن مهر، ج۲، ص۱۲۵؛ تفسیر نمونه، ج۲، ص۱۸)

در خاتمه جلسه استاد محترمه پاسخگوی سؤالات مخاطبین پیرامون مباحث واژگان قرآنی بودند.